مکتب خونه از چوب و فلک تا شعر و ادب

مکتب خونه و سفری شیرین به دل تاریخ

 

 

مکتب خونه را می‌توان به عنوان نخستین مراکز آموزش سنتی در ایران نام برد که نقشی حیاتی در سواد آموزی و تربیت دینی کودکان و نوجوانان ایفا می‌نمود. این نهادهای آموزشی، با ساختار و روش‌های تدریس خاص و منحر بفرد خود، زمینه ساز انتقال دانش و فرهنگ در جامعه سنتی ایران آن روزگار بودند.

 

ساختار و فضای مکتب خونه‌ها (محیط آموزشی سنتی):

 

 

مکتب‌خانه ها معمولا در مساجد، منازل شخصی یا زیرزمین‌ها دایر می‌شدند. فضایی ساده و کوچک که با کف پوش، حصیر یا نمد پوشانده می شد و امکان نشستن راحت شاگردان و مکتب دار را فراهم می کرد. تجهیزات آموزشی شامل تخته سیاه، قلم، دوات، کاغذ و چوب و فلک بود.

 

مکتب خانه ها، فراتر از کلاس درس بودند:

مکتب خونه، نه فقط محلی برای آموزش، بلکه فضایی با آداب و رسوم خاص خود بودند. یکی از جنبه های جالب و البته گاه ترسناک این مکان ها، “چوب و فلک” بود. فلک، ابزاری برای تنبیه دانش آموزان خاطی، نمادی از روش های تربیتی و سختگیرانه آن دوران به شمار می رفت.

فلک، ابزاری برای تنبیه و تربیت:

فلک، چوبی نسبتا ضخیم و بلند بود که طنابی محکم در وسط آن قرار داشت و پاهای دانش آموز را درون خود جای می داد. دانش آموز خاطی را بر روی زمین می خواباندند و پاهایش را داخل فلک قرار می دادند. سپس، دو نفر دو سر چوب را می گرفتند و با پیچاندن چوب، پاها داخل چوب و فلک محکم بسته می شد، پس از آن مکتبدار و یا یکی از شاگردان ارشد، با ترکه ای که داخل حوض خیسانده شده بود به کف پاهای دانش آموز خاطی ضربه می زد. ترکه ها بیشتر از چوب انار و یا آلبالو انتخاب می شده که هم درد بیشتری داشتند و هم دیرتر می شکستند.

داستان هایی از فلک:

داستان‌های جالبی از فلک در مکتب خونه نقل می شود. گاهی اوقات، به دلیل تعداد زیاد دانش آموزان خاطی، پاهای دو نفر را همزمان در یک چوب و فلک قرار می دادند و آنها را تنبیه می کردند. تصور کنید، دو جفت پای برهنه که به یک فلک بسته شده و منتظر تنبیه بودند! این صحنه، هم خنده دار است و هم تامل برانگیز که نشان می دهد مکتبخانه ها، با وجود روش های سخت گیرانه شان، فضایی پر از خاطرات و داستان های شنیدنی نیز بوده اند.

چوب و فلک، نمادی از روش های سنتی آموزش:

فلک، با تمام خشونت ظاهری اش، نمادی از روش های تربیتی دوران خود بود. در آن زمان تنبیه بدنی، روشی رایج برای تربیت کودکان به شمار می رفت و حتی آن را لازم و مفید می دانستند. اما امروزه، با تغییر نگرش ها، روش های تربیتی نیز تغییر کرده اند. اما همچنان چوب و فلک، به عنوان بخشی از تاریخ مکتب خانه ها و تاریخ آموزش همواره به یادگار خواهد ماند.

مکتبدار و روش های تدریس سنتی:

مکتب دار، که به ملا معروف بود، از میان روحانیون یا افراد باسواد و باتجربه جامعه انتخاب می شد، وی نقشی مهم در آموزش و تربیت شاگردان بر عهده داشت. روش های تدریس مکتب خونه شامل تکرار، حفظ، قصه گویی، شعر خوانی، مشق نویسی و آموزش قرآن و مبانی دینی بود.

 

مواد درسی سنتی و مدت زمان تحصیل:

مواد درسی در مکتبخانه ها به طور معمول شامل آموزش قرآن، متون ادبی مانند گلستان و بوستان سعدی و نیز مثنوی معنوی بوده. شیوه آموزش بر حفظ و تکرار مطالب استوار بود. مدت زمان تحصیل دانش آموز معمولا چند سال طول می کشید و پس از آن، شاگردان می توانستند به عنوان کاتب، حسابدار و یا حتی معلم مشغول به کار شوند.

به عنوان مراکز آموزش سنتی در ایران، مکتبخانه نقش بی بدیلی در شکل گیری و توسعه ادبیات و هنر این سرزمین ایفا کرده است. این مراکز آموزشی، با آموزش های خود، زمینه ساز پرورش هنرمندان و ادیبان برجسته ای در تاریخ ایران شده اند. در این مقاله، به بررسی جامع تاثیرات مکتب خانه ها بر ادبیات و هنر ایران می‌پردازیم.

تاثیر مکتبخانه ها بر ادبیات ایران

• آموزش ادبیات کلاسیک:

  • مکتبخانه ها نقشی محوری در حفظ و انتقال ادبیات کلاسیک فارسی داشتند. تدریس آثاری چون گلستان و بوستان سعدی، مثنوی معنوی مولوی و دیوان حافظ، باعث آشنایی کودکان و نوجوانان با شاهکارهای ادبیات فارسی و تقویت زبان و ادبیات آنان می شد.

• توسعه ادبیات عامیانه:

  • علاوه بر ادبیات کلاسیک، مکتبخانه ها به توسعه ادبیات عامیانه نیز کمک شایانی کردند. نقل قصه ها، افسانه ها و اشعار عامیانه در این مراکز آموزشی، باعث انتقال این آثار از نسلی به نسل بعدی می شد.
  • کتاب هایی که در مکتب خانه ها رواج داشت، نقش مهمی در آموزش داستان ها و افسانه های عامیانه به کودکان ایفا می کردند.

• تاثیر بر خط و خوشنویسی:

  • آموزش خط و خوشنویسی، که از ارکان اصلی آموزش در مکتبخانه ها بود، باعث پرورش خوشنویسان برجسته و توسعه هنر خوشنویسی در ایران گردید.

 

تاثیر مکتب خونه ها بر هنر ایران

• تاثیر بر هنرهای تجسمی:

  • آموزش خط و خوشنویسی در مکتبخانه ها، زمینه ساز پرورش هنرمندان در زمینه دیگر هنرهای تجسمی مانند نگارگری و تذهیب شد.

• تاثیر بر هنرهای نمایشی:

  • نقل قصه ها و افسانه ها در مکتبخانه ها، بستری مناسب برای شکل گیری هنرهای نمایشی مانند تعزیه و نقالی فراهم کرد.

• تاثیر بر موسیقی:

  • آموزش قرآن و اشعار مذهبی در مکتب خانه ها، باعث آشنایی کودکان با موسیقی مذهبی و سنتی ایرانی می شد.
  • برگزاری مراسمی چون نوحه خوانی و تعزیه خوانی در مکتب خانه ها باعث آشنایی کودکان با موسیقی ایرانی می شد.

 

نظام ارزشیابی و تنبیه در مکتب خونه:

در مکتب خانه ها، نظام ارزشیابی مدونی وجود نداشت و مکتبدار بر اساس پیشرفت هر شاگرد، او را تشویق یا تنبیه می کرد. تنبیه بدنی، از جمله استفاده از چوب و فلک، رایج بود.

 

نقش اجتماعی مکتبخانه ها در جامعه سنتی:

مکتب خانه ها نقش مهمی در حفظ و انتقال فرهنگ و دانش در جامعه سنتی ایران را بر عهده داشتند. این مراکز، علاوه بر سواد آموزی، به تربیت دینی و اخلاقی کودکان و نوجوانان نیز می پرداختند.

 

تفاوت مکتب خونه با مدارس نوین (مقایسه آموزش سنتی و مدرن):

مدارس نوین امروزی، با ارائه علوم متنوع مانند ریاضیات، فیزیک، زیست، شیمی و …. تفاوت چشمگیری با مکتب خونه دارند. روش های تدریس در این مدارس نیز متنوع تر و مبتنی بر روش های نوین آموزشی است.

 

اگر به این موضوع علاقه مند هستید پیشنهاد می کنیم که مقاله: آموزش دختران در مکتب خانه های قدیم را نیز مطالعه کنید.

 

پلاک مد، دوست دار دانش و آموختن

نتیجه گیری مقاله

مکتب خونه ها، با نقش آفرینی در زمینه های مختلف ادبیات و هنر، تاثیرات گسترده ای بر فرهنگ و هویت ایرانی از خود برجای گذاشتند. این مراکز، نه تنها به حفظ و انتقال میراث فرهنگی ایران کمک کردند، بلکه زمینه ساز پرورش هنرمندان و ادیبان برجسته در تاریخ ایران شدند. ادبیات مکتبخانه ای، به عنوان بخشی از ادبیات عامه ایران، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مکتب خانه ها، با وجود محدودیت ها، نقشی اساسی در تاریخ آموزش و پرورش ایران ایفا کرده اند. این مراکز، نه تنها به سوا آموزی، بلکه به تربیت دینی و اخلاقی نسل های گذشته ما کمک کردند.