چوب و فلک در مکتب خونه و دلیل‌های استفاده از آن

۱. باور غلط فرهنگی به ضرورت تنبیه بدنی

2. نبود روش‌های تربیتی و آموزشی نوین

روزگاری بود که در مکتب‌خانه‌ها، نه سخنی از روان‌شناسی کودک در میان بود و نه مفهومی به نام روش تربیتی نوین. ملا، همان معلم و مدیر و ناظم مکتب بود؛ مردی که اقتدارش، ستون اصلی کلاس به شمار می‌رفت. در جهانی که هنوز علم تربیت و انگیزش شناخته نشده بود، نظم و سکوت، تنها نشانه‌ی موفقیت محسوب می‌شد.

هیچ‌کس نمی‌پرسید چرا کودکی شیطنت می‌کند، یا چرا ذهنش از شعر سعدی به بازی در کوچه می‌گریزد. «درک احساسات کودک» هنوز واژه‌ای غریب بود. راه گفتگو، به‌سادگی بسته می‌شد و جای آن را تهدید و ابزارهای تنبیه می‌گرفت. در نظر مکتب‌دار، خطا نیازی به فهم نداشت، بلکه تنها یک «نقص در ادب» بود که باید اصلاح می‌شد — و این اصلاح، اغلب از مسیر درد و ترس می‌گذشت.

در گوشه‌ی هر مکتب، چوب و فلک در کنار ترکه‌ی انار و خط‌کش چوبی آرمیده بود؛ ابزارهایی که همچون کتاب و دوات، بخشی از وسایل کار معلم به‌شمار می‌رفتند. گاه کودکی را به فلک می‌بستند و با ترکه به کف پاهایش می‌زدند، و بعضی وقت‌ها پاهای دانش‌آموز را از فلک باز نمی‌کردند تا درس عبرت بقیه هم باشد و نظم دوباره به کلاس بازگردد. این صداها، موسیقی تلخ روزهای آموزش بودند؛ نوایی که در ذهن نسل‌های پیشین ماند، تا آنجا که بوی مرکب و ترس از تنبیه، با هم در خاطرشان آمیخت.

شاید امروز برایمان عجیب باشد که چگونه درد و یادگیری، در یک جمله می‌گنجیدند، اما در آن دوران، چاره‌ای جز این نمی‌دیدند. مکتب‌دار باوری ساده داشت: «چوب معلم گُل است، نه خار؛ چون ثمره‌اش ادب و سواد بود.» و همین باور، تا سال‌ها زبان مشترک آموزش در ایران باقی ماند.

3. ساختار سنتی آموزش و نبود استاندارد

تصور کنید یک اتاق کوچک و تاریک، جایی که دانش‌آموزانی با سنین و سطوح متفاوت، روی نمدهای کهنه کنار هم نشسته‌اند. چهار ساله‌ها در کنار نوجوانان، و کودکان ابتدایی در کنار آن‌هایی که چند سال بیشتر درس خوانده‌اند. همه در یک فضا، با یک معلم که تنها ابزارش صبر، تجربه و گاهی چوب و ترکه است.

معلم، برای مدیریت این جمع ناهمگون و جلوگیری از هرج‌ومرج، چاره‌ای جز اتکا به روش‌های قهری و تنبیه نداشت. نبود استاندارد آموزشی، برنامه درسی مشخص و روش‌های مدون یادگیری، کار او را دشوارتر می‌کرد و هر روز، کلاس تبدیل به صحنه‌ای می‌شد که نظم و بی‌نظمی در نبردی بی‌پایان با هم درگیر بودند.

درس‌ها، اغلب به صورت حفظ طوطی‌وار و تکرار بی‌پایان بود. هر اشتباه کوچک، به سرعت با ترکه یا فلک پاسخ داده می‌شد و کودکان می‌آموختند که خطای خود را پنهان کنند، نه اینکه درک کنند. در چنین فضایی، یادگیری واقعی، جای خود را به تحمل و ترس داده بود؛ و کلاس، بیشتر از آنکه محیطی برای شکوفایی ذهن باشد، صحنه‌ای برای بقا در برابر قوانین نانوشته بود.

و با این همه، در دل هر ضربه‌ی ترکه و هر لحظه‌ی فلک، گاهی نگاه‌های کوتاه کودکان، شور و اشتیاقی خاموش برای یادگیری و فهمیدن را پنهان می‌کرد؛ خاطره‌ای که هنوز در ذهن نسل‌های بعدی باقی مانده است.

4. پذیرش و حتی تشویق والدین

شاید امروز باورش سخت باشد، اما در گذشته، والدین نه‌تنها با تنبیه بدنی مخالف نبودند، بلکه آن را نشانه دلسوزی و جدیت معلم می‌دانستند. کودک را به مکتب می‌فرستادند تا هم ادب بیاموزد و هم سواد، و باور داشتند که گاهی ترس و درد، بهترین معلم هستند.

این حمایت اجتماعی، معلمان را در استفاده از چوب و فلک جسورتر می‌کرد. در بسیاری از مکتب‌خانه‌ها، خانواده‌ها حتی از بازخورد مکتب‌دار استقبال می‌کردند و اگر کودکی تنبیه می‌شد، آن را به فال نیک می‌گرفتند. باور رایج این بود که «چوب معلم گُل است، نه خار»، چرا که ثمره آن، فرزند باادب و درس‌خوانده بود.

گاهی والدین با نگرانی نگاه می‌کردند، گاهی لبخند رضایت بر لب داشتند و گاهی حتی به مکتب‌دار یادآوری می‌کردند که فلک را برای درس عبرت بقیه به کار ببرد. این هم‌صدایی خانواده و معلم، قدرت تنبیه را مشروعیت بخشیده بود و کلاس مکتب را به فضایی کاملاً مبتنی بر نظم، ترس و احترام تبدیل می‌کرد.

5. کمبود امکانات و نبود جذابیت در آموزش

تصور کنید اتاقی کوچک و ساده، دیوارهایی کهنه و نور کم. در چنین فضایی، دانش‌آموزان کنار هم نشسته‌اند و هیچ وسیله‌ای برای آموزش جذاب یا بازی‌های آموزشی در دسترس نیست. نه کتاب‌های رنگی، نه تخته‌های آموزشی و نه ابزار کمک‌آموزشی؛ همه چیز محدود و ساده است.

معلم، با این محدودیت‌ها، راه دیگری برای جلب توجه و تمرکز کودکان نداشت. درس‌ها خشک و حفظ طوطی‌وار بودند و ذهن کودک به آسانی خسته می‌شد. هر جنب‌وجوش یا شیطنت کوچک، به سرعت با ترکه یا فلک پاسخ داده می‌شد، چرا که ابزار دیگری برای مدیریت کلاس موجود نبود.

کمبود امکانات، نه تنها یادگیری را سخت‌تر می‌کرد، بلکه شدت تنبیه و نظم مبتنی بر ترس را هم توجیه می‌کرد. کودکان با شور و اشتیاق خاموش، درس می‌آموختند، اما محیط آموزشی هیچ جذابیتی برایشان نداشت. کلاس مکتب، بیشتر شبیه صحنه‌ای بود که در آن صبر، تحمل و ترس، جای خلاقیت و بازی را گرفته بود.

مقایسه با آموزش امروزی

اگر امروز به کلاس‌های درس نگاه کنیم، تفاوت آسمان تا زمین با مکتب‌خانه‌های گذشته مشهود است. دیگر خبری از چوب و فلک نیست و صداهای ترکه در کف پاها، تنها یادگاری تلخ در خاطره نسل‌های پیشین‌اند.